Ikil káajsa’ab u beeta’al jump’éel meyaj ti’al u ka’a ya’abkúunsa’al u jejeláasil ixi’im yaan tu péetlu’umil Kaanpech tumen Instituto Tecnológico y Agropecuario de Chiná (ITACH), k xaak’al Noel Valdivia, tu ya’alaj le mola’ayo’, táan u kaláantik yéetel táan u xak’altik wakp’éel páais ixi’im yaan te’elo’, je’el bix Dzib Baakal, Naal Te’en, Xnook na’al, Xmanhana, ichil uláak’o’ob, ti’ le je’elo’obo’, ts’o’ok u ka’a yantal 26 u p’éel u jejeláasil, ichil le óoxp’éel ja’abo’ob káajak u beeta’al nu’ukbesaj p’ata’an u jo’olbesej.
Te’e lu’umo’, ka’aj káaj u xaak’alil ITACHe’, je’ets’ xan óoxp’éel kaaj tu’ux táan u beeta’al le meyajo’obo’: Tenabo, Hopelchén yéetel Calakmul, te’e ts’ook kaaja’, jach táan u yila’al ba’ax ku yúuchuli’ tumen jach jump’íit ja’ yani’, mina’an bix u k’ujsa’al ja’ tak te’e koolo’, ts’o’okole’ jach k’a’am u máan yáax k’iini’, le beetike’ Naal teene’ k’a’anan te’e baantaa’ tumen ku páajtal u beeta’al kex ma’ ya’ab ja’ yani’.
También te puede interesar: Investigan seis especies de maíz nativo en Chiná
U noj ba’alil le meyajo’oba’, leti’e’ bix u ch’a’anukta’al ti’al u t’a’ajkúunsa’al máak, tumen maas uts tak ti’ le ku suuka’an u ko’onol Kaanpech, le saktako’obo’ yéetel le k’aank’antako’ob’, ts’o’okole’ maas je’el u kuxtalo’ob wa ku p’áatal mina’an ja’, beyxan wa jach táan u beetik yáax k’iin.
“Walkila’ ts’o’ok k kanike’, séeba’an u jáan jan pa’ak’al ba’al, wa ka béeyak k beetik ka líik’ik tu juunale’, je’el k beetike’, ba’ale’ táan k k’a’abéetkunsik áagrokiimikos yéetel i’inaj jelbesa’an, ts’o’okole’ k’a’abéet ti’ob ya’abach plaguisiidáa, le beetik tu paachil k’iine’ je’el u beetik u yantal talamilo’ob ti’ u toj óolal wíinik, tumen ku tsa’ayal k’oja’ano’ob je’el bix ts’unus, ch’ujuk wiix, ichil uláak’ ba’alo’ob, ikil u k’a’abéetkunsa’al ba’alo’ob beyo’”, tu ya’alaj.
Beyxan, tu tsikbaltaje’ u pa’ak’al páais ixi’im walkila’, ku k’a’abéetkunsik u jach kaláanta’al, ts’o’okole’ ma’ táan u jach loobiltik yóok’ol kaab, yéetel ku ts’áak u páajtalil u ch’a’ak u yóol tuka’atéen le lu’umo’, beyxan le joocho’ ku yantal tu k’iinil je’el bix suuka’an u beeta’al ka’acho’, tumen tuláakal ja’, yáax k’iin yéetel ke’ele’, kui na’atal ti’al u páajtal u yúuchul le paak’alo’.
Xiibo’ob meyajtik kool walkila, ku ya’alik yaan u ja’abilo’ob ichil 50 tak 70, ba’ale’ ku alab óoltik ka yanak uláak’ táankelemo’ob ka u yóoto’ob u kan u meyajto’ob, ikil u táakbesa’alo’ob ti’ meyajo’ob je’el bix le je’elo’.
También te puede interesar:
-De vuelta al maíz criollo, no transgénicos
-Tortillas con maíz criollo, un impulso para el comercio justo en Yucatán
-Habitantes de Ek Balam encuentran oportunidad de turismo en la milpa
-Ofrenda al maíz, un acto sagrado para los mayas
-Campo 'pierde terreno' por falta de oportunidades e interés de generaciones actuales
-Investigan seis especies de maíz nativo en Chiná
-El maíz, un sabor que recuerda al hogar
-U kajnáallilo’ob Ek Balame’ tu kaxtajo’ob ti’ koole’, uláak’ bix u k'uchul xíimbaltbilo'obi'
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
