“Busco talento con perfil indígena con cabello largo para proyecto en México, Cdmx…”, beey u xo’okol jump’éel t’síib ti’ Facebook tu’ux ku kaxta’al u yuumil ti’al ka chíikpajak ti’ cha’an. Chéen ch’a’abile’, míin séeba’an u jáanjan taal ti’ k tuukul bix u máakil táan u kaxta’alo’, wa ma’e’, yaan ba’ax ku jáan máan ti’ k pool kéen a’alak máasewal : nook’, boon, wíinkilal, wa tak ba’alo’ob ma’ táan u yila’al je’el bix u na’at máak wa ba’ax u yojel. Yáaxe’, le máax ku kaxta’alo’, ku ts’áak k na’ate’, k’a’abéet chowak u tso’otsel u pool, míin tumen beey u yoochel juntúul máasewal máak ma’ili’ k’uchuk le sak wíiniko’obo’.
Ti’ tuláakal máak yaan u múuch’il jejeláas chíikulalo’ob beetik u chíikpajal je’el bixo’ -je’el beyka’aj xa’ak’tanil ka yanake’- tumen yéetelo’obe’ ku páajtal u bin k ja’ajatsiko’ob yéetel k much’iko’ob ti’al ka béeyak u múul yantalo’obi’, ba’ale’ kex wa túun beey u yantalo’obo’, ku yantal uláak’ ba’al ku k’attal ti’ u kuxtal máak, ti’al beyo’ u yantal ch’i’ibalo’ob yéetel wíiniko’ob ka jejeláas pakta’ako’obi’. Beey túuno’, yóok’lal xan bix u biinsikubáaj kaaj yéetel wíinike’ -ku bin u jíit’til uláak’ chíikulalo’ob- ts’o’okole’ leti’e’ ba’alob je’elo’ jets’ik yéetel ketik lalaj wíinik, tumen beey xan u ja’ajatspajal u máakilo’ob lalaj jump’éel kaaj.
También te puede interesar: El indigenómetro y otros aspectos de cómo ser 'indígena'
Yéetel le tuukul je’elo’, kin tsolik jayp’éel ba’alo’ob táakbesa’an ichil ba’ax k’ajóolta’an beey indigénometro. Jump’éel t’aan ma’ seen úuch káajak u k’a’abéetkunsa’al, ti’al u je’ets’el yéetel u tso’olol máax juntúul máasewal máak, wa máax ma’i’. Chéen ba’axe’, tak le t’aan ku k’a’abéetkunsa’al ti’al u je’ets’el máaxo’ -indígena- láayli’ ku ye’esik yaan ya’abach ba’alo’ob unaj u tsikbalta’al yóok’lal, tumen ku k’alik ya’abach tuukulo’ob, yéetel ma’ táan u páajtal ye’esik tu beel tuláakal ba’ax yaan ichil.
U ch’i’ibal wíinkilal. Talam u t’aan máak yóok’lal wíinkilalo’ob, óoli’ beey je’el bix ka a wóot a kaxt u sujuy ch’i’ibalil máak, le ma’ xa’ak’ta’an mix jump’íit yéetel uláak’ ch’i’ibalo’obi’. Ba’ale’, kéen a’alak máasewal máake’, séeba’an u taal t pool bix u wíinkilal le wa máaxo’: bix u yoot’el, u ka’analil wa u kaabalil, bix u táan u yich, bix u tso’otsel u pool -tak beyka’aj u chowakil-, bix u wíinkilal, bix u boonil u yich… beora’ ts’o’ok k jan ilik u yoochel juntúul máasewal tu táan k ich, ba’ale’ ku p’áatal paachil tuláakal ba’ax úch ka’aj k’uch le sak wíiniko’obo’, bix úuchik u xa’ak’pajal ch’i’ibalil yéetel k’i’ik’el, tumen wa ma’e’ míin ma’ táan u jejeláastal máak je’el bix tak bejla’o’. U chíikpajal máak juntúul máasewal, tu’ux beey óoli’ ma’ táan u xa’ak’pajal yéetel uláak’ ch’i’ibalilo’ob, je’el bix sak wíinik wa je’el máaxak yaanal máakile’, ku beetik u t’áala tu tuukul máak bix unaj u yila’al juntúul máasewal.
Búukinaj. Ti’al a we’esik tu jaajil a jaymaj a moots ti’ máasewal miatsile’, unaj u búukintik máak nook’ suuk u ta’akal ichil u kaajil, wa ma’e’, ku p’áatal beey yaanal máako’ob, tumen ku tukulta’ale’, kéen u tak yaanal nook’e’ ku pitik xan u yóol u ch’i’ibalil. Tumen míin le ba’ax e’esik máasewal máake’ ku tselik xan u moots. Ba’ale’, uláak’ ba’ale’, ku yúuchul kéen jóok’ok máasewal máak ti’ noj kaajo’ob wa táanxel kúuchiloob yéetel u nook’ilo’obi’, tumen ku káajal u tuch’ubta’alo’ob wa ku péech’óolata’alo’ob.
Ba’ale’, wa k kúulpach ilik ba’ale’, ma’ beey u na’atali’. Wa juntúul máak ma’ máasewal ku takik nook’ suuk u búukinta’al ti’ máasewal kaajo’obe’, ku ya’alik táan u “noj ba’alkúunsik miaatsil yéetel u yóol máasewal kaajo’ob”, ba’ale’ le je’elo’ ma’ u k’áat u ya’al wa táan u p’atiko’ob paachil u yóol u ch’i’ibalo’obi’ mix xan táan u tselik máaxo’obi’. Kex tumen u búukintiko’ob nook’e’ chéen ti’al jun súutuk wa kéen ‘k’a’abéetchajak’.
T’aan. Kex tumen tu lu’umil Méxicoe’ jets’a’an yaan 69 u p’éel noj t’aano’obe’, chéen jump’éel ti’ le je’elo’obo’, káastelan t’aane’, chíikbesa’an yéetel ku k’a’abéetkunsa’al ich kaaj, ti’al kaambal wa ti’al je’el ba’axak ka yanak u beeta’al tumen máak te’e noj lu’uma’. Le beetike’, máaxo’ob t’anik le uláak’ 68 u p’éel máasewal t’aano’obo’, paachil p’ata’ano’ob; tumen t’aane’ ku k’a’abéetkunsa’al ti’al u p’i’isil beyka’aj u na’at máak wa bix yanik u kuxtal ich kaaj.
Ba’ale’ ku asab k’astal u yokil ba’al wa ku ka’anal u yaanal t’aanil tumen máasewalo’ob; je’el ba’axak t’aanil ku na’ata’al beey k’a’anan, je’el bix inglés wa francés. Wa ka k’uchuk u beete’ je’el u tukulta’al táan u p’atik paachil u ch’i’ibalil. Ts’o’okole’, le je’elo’ mix táan u ch’a’anuktik bix unaj u yantal u na’at máak ti’al u kanik u t’an ka’ap’éel, óoxp’éel wa uláak’ ya’abach t’aano’ob.
U chuuka’anil u k’aaba’ob. Míin u yantal ti’ máak u chuuka’anil k’aaba’ob ka u ch’a’a u moots ti’ je’el ba’axak máasewal miatsil wa t’aane’, ku séeba’an e’esik máasewal u ch’i’ibalil. Ko’ox ilik: jump’éel ba’al ka k xok xunáan Itzá Pech, yéetel yaanal ba’al ka k xok xunáan Sánchez Montejo; wa ka k il u k’aaba’ob ti’ je’el ba’axak tsoolile’, tu’ux ka yanak uláak’ k’aaba’obe’, yaan k jatsik juntúul beey máasewali’, yéetel uláak’ juntúule’ beey ma’i’. Ts’o’okole’ mix táan u ch’a’anukta’al ba’ax ku tukultik máak tu yóok’lali’, ba’ax ch’i’ibalil ku ti’alintik wa ba’ax kaajil jóolméek’tiki’.
U k’a’abéetkunsa’al túumben nu’ukulo’ob. Juntúul máasewal máak ku yokol ti’ Facebook yéetel jump’éel túumben séelulare’, ku beetik u jach p’áatal kaabal ichil p’iis jets’a’an ti’al u ye’esik máasewal máak. Ku tukulta’ale’ ma’ táan u yantal u taak’inil mix u na’at wíinik ti’al u páajtal u k’a’abéetkunsik séelularo’ob wa kóomputadoora’ob. Uláak’ ba’ale’, leti’e’ t’aan ku k’a’abéetkunsik máak ti’al u ts’íib ti’ Internet, tumen le je’elo’, láayli’ u beetik u jóok’ol uláak’ ba’alo’ob k’a’anan u tsikbalta’al ti’ ba’ax unaj u beetik wa ma’ juntúul máasewal máaki’. Ku tukulta’ale’, je’el bix u ya’abta’al u k’a’abéetkunsa’al le nu’ukulo’oba’, beey u bin u p’atik máasewal máak u ch’i’ibalil bin.
U tsoolil yóok’lal ba’ax unaj u yantal ti’ juntúul máasewal máake’, chowak. Ku táakbesik ba’alo’ob yaan ba’al u yil yéetel u kaajal máak, bix u k’a’abéetkunsik ba’ax yaan tu bak’apchil, ba’ax ku kanik yéetel bix u kaambal, ba’ax suuk u beetik, bix u beetik its’at, ba’ax ku oksaj óoltik, bix u kuxtal, ichil uláak’ ya’abach ba’alo’ob. Wa ka kúumken in tukult le ba’alo’oba’, ti’al u ketik wíinik ti’al in jets’ik wa máasewal wa ma’e’, míin séeba’an kéen in jáanjan kaxt u yuumilo’obi’. Ba’ale’, u je’ets’el bix juntúul máasewal máak chéen yóok’lal bix u pakta’al tumen u yaanalil máako’obe’, ku beetik u ja’ajatsa’al máak yóok’lal beyka’aj taka’in yaan ti’ wa ma’, beyxan ku beetik u yantal péech’óolalil; u máasewal kaajilo’ob Méxicoe’ beey mu’uk’antak u chíikbesa’alo’obe’, ba’ale’ chéen wa ma’ táan u jóok’ol ti’ bix jets’a’an unaj u kuxtali’. Ba’ale’, juntúul maaya, purépecha wa rarámurie’ ma’ táan u tupik u yóol u ch’i’ibalil kéen jóok’ok tu kaajal mix xan kéen u p’it ba’ax jets’ik bix unaj u chíikbesik máax leti’ tu táan yóok’ol kaab.
Indigenómetroe’, chéen leti’e’ tuukulo’ob ts’a’aban u kuuch yéetel jets’a’an yóok’ol máaxo’ob ku múul yantalo’ob yóok’lal bix u ch’i’ibalo’ob wa bix u wíinkilalo’obi’. Jump’éel bix u tse’elel bix máanik kuxta’al ka’achij, ba’ax táan u yúuchul walkila’ yéetel bix kéen máanak ba’al tu paachil k’iin, tumen leti’e’ k’ajla’ay beetik k yantal ti’ le kuxtal yaniko’on beora’, beey kaajo’on ba’ale’ beyxan beey wíiniko’on.
También te puede interesar:
-Pueblos originarios cabildean la Reforma Indígena
-En Belice, ser parte de la comunidad indígena no ha sido fácil: Andy Chuc
-Reforma busca volver a los pueblos protagonistas de su desarrollo: INPI
-Marisol Cen 'ilumina' comunidades mayahablantes en temas económicos
-El cine y las herramientas digitales, aliados para la resistencia de la cultura maya
-Radio Yúuyum, proyecto que busca acabar con el miedo a hablar una lengua indígena en los medios
-Consulta indígena: obligación del Estado y derecho de todos los pueblos
-Conmemoración del Día Internacional de los Pueblos Indígenas: de la palabra a la práctica
-Bejla’e’ U K’iinil Máasewal Kaajo’ob
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
