Especial: Los frutos del mar
Tu méek’tankaajil San Felipe, Yucatán, chuk kaye’ jump’éel meyaj ku múul beeta’al, ts’o’okole’ ku taasik uts ti’al tuláakal le kaajo’. Je’el bix doña Nelly, máax káaj u beetik le meyaja’ tumen k’a’abéetchaj ti’; walkila’ tu juunal kaja’an ba’ale’ ku níib óoltik k’áak’náab tu yóok’lal tuláakal ba’ax ku ts’áak ti’.
X chuk kayo’obe’ ku máano’ob ti’ mejen chemo’ob, ts’o’okole’ ku yokolo’ob ich k’áak’náab ti’al u chukiko’ob xeex wa maxkil, ku meyaj ti’al u beeta’al u lúubul le me’exkayo’. Leti’ob jets’ik, ti’ u yíichamo’ob yéetel u yéet kaajalo’ob, máakalmáak ti’ le je’elobo’ yaan u ch’a’ak ti’al u bulko’ob kéen máanako’ob chuk me’ex kay.
Nelly Martíne’ ku jóok’ol tu juunal yéetel de áak’ab. Ku láaj líik’sik ba’al tu cheeme’, ku ch’a’ak u reedes, ts’o’okole’ ku ch’a’ak bej u bin ich k’áak’náab, tak tu’ux u yojel ku múuch’ul kay ku máan u kaxtej. Kéen ts’o’okok u láaj chupik u nu’ukule’, ku suut tu yotoch.
Ma’ sajak u bin kex éek’oljch’e’eni’. Jach ki’imak u yóol u yantal u súutukil u meyaj tu juunal, tu’ux ma’ táan u ketikubáaj yéetel uláak’ x chuk kayo’ob ti’al u yila’al máax ku yáax pulik u reed wa tu’ux kúuchil kéen u p’áat u chemi’.
K’áak’náabe’, láak’inaj. U kúuchil tu’ux ku jóok’sa’al ba’ax yéetel kéen u ts’éent u ch’i’ibal, ts’o’okole’ tu yóok’lale’, ts’o’ok u no’ojan kanik bix unaj u k’a’abéetkunsik u muuk’ ti’al u beetik ba’al te’ela’.
“Tene’, ma’alob in náajal, yaan k’iine’ je’el in k’uchul náajalt tak 5 mil pesos. Ts’o’ok u yantal máax ku maan ti’ teen, le beetike’ ku k’ubéentik u maano’ob ma’ili’ jóok’oken, le beetike’, in wojel k’a’anan in jóok’sik ba’ax ku k’áata’al ten. Yéetel taak’in in líik’smaje’, tin manaj in chemo’ob yéetel kóonjelador, ba’ale’ beyxan, kin konik u jeel mariiskos kin manik ti’ in wíicham yéetel ti’ u jeel chuk kayo’ob”, ku tsikbaltik Nelly.
Le 26 ti’ febreroa’, ku máan U K’iinil Aj Chuk Kayo’ob ti’ Yóok’ol Kaab, jump’éel k’iin ti’al u chíimpolta’al meyaj ku taal u beeta’al tumen u xiibilo’ob yéetel u ko’olelilo’ob k’áak’náab. Je’el bix doña Nelly, máax ts’o’ok bolonp’éel ja’abo’ob káajal u máan chuuk.
“Ka’ach tin paalile’, kin na’akal cheem yéetel in wéet x ch’úupalalil ti’al k chukik u úurichil ja’. Ka’aj ts’o’ok in beele’, káaj in jóok’ol yéetel juntúul xunáan, máax yaan u cheemil, ts’o’okole’ ku bo’otik to’on 50 pesos ti’ máaxo’ob áantik. Jujump’íitil úuchik u káajal in líik’sik taak’in ti’al u béeytal in manik in cheemil, ti’al u káajal in meyaj tin juunal”, ku k’a’ajsik Nelly Martín.
Kex ma’ táan u na’atik beyo’, x chuk kaye’, leti’e’ máax asab k’a’anan ti’al u páajtal u béeytal meyaj tu kaajil San Felipe. Ba’ale’ beyxan, táaka’an ichil ko’olelo’ob táan u chíikpajal ichil u k’ajla’ayil le kaajo’, tumen leti’ beetik u yantal ba’ax najmal u yantal ti’al u kóola’al ba’ax kun chukbil tumen le xiibo’obo’. Beyxan, ikil u máan u kon mariskose’ ku yáantaj ti’al u beetik u suut taak’in ichil le kaajo’, tumen ku ti’ ku maani’, ts’o’okole’ ku máan u kon ti’ méek’tankaajo’ob, beyxan tak Playa del Carmen, Quintana Roo.
Ti’al u béeytal u laj much’ik ba’ax ku k’ubéenta’al ti’e’, yaan k’iine’ ku yantal u manik ba’ax ku chu’ukul tumen uláak’ ko’olelo’ob, ba’ale’ beyo’, láayli’ ku beetik u náajaltiko’ob taak’in.
“Tene’ ma’ táan u jets’stal, in paalalo’obe’ ku ya’aliko’ob teen jach kin ts’íibóoltik ba’alo’ob, ba’ale’ ma’ beyi’, uts tin wich in meyaj yéetel in náajal sáansamal. Kin kaxtik ba’al in beet ti’al ma’ u xóot’ol náajal, teen yéetel in wíichame’ k máan k chuk le ba’ax ku bin u yantal ti’ u ja’ajatsil k’iino’ob, ts’o’okole’ ichil kóonjeladore’, ti’ k líik’sik mariskos ti’al k konik buul ja’ab”, ku tsolik.
Nelly ku tsikbaltike’, úuchik u yantal u pak’be’en k’oja’anil Covid-19e’, ma’ talamchaj ba’al ti’, tumen ich k’áak’náabe’ tu kaxtaj ba’ax k’a’abéet ti’ ti’al u tséentikubáaj.
“Ichil u k’áak’náabil San Felipee’ ma’ tu p’áatal mina’anton kay, ts’o’okole’ wa ku yantal máax mina’an ba’al ti’al u jaante’, chéen yéetel u náats’al jáal k’áak’náabe’ ku si’ibil kex juntúul chan kay. K áantikbáaj ichilo’on, wa yaan máax k’oja’ane’, k biinsik janal ti’. To’one’ k ojele’, ma’ t juunal yano’obi’”, ku ki’iki’ a’alik.
También te puede interesar:
-Sola y en la oscuridad, así disfruta Nelly de la pesca en San Felipe
-Desde la primer salida al mar sabes si tienes madera de pescador: 'Xulá' Dzib
-Langosteros de Punta Allen tuvieron que adaptarse para ser sustentables
-Basurero industrial impide liberación de áreas de pesca en Sonda de Campeche
-Ante escasez de especies, pescadores han optado por criaderos en Celestún
-Este 2022, año de la pesca artesanal
-Al impacto del meteorito, el Pulpo Maya sobrevivió ¿lo hará al Cloralex?
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
