Úuchben maaya kaaje’, u balmaj jejeláas ba’alo’ob ichil k’áax ma’ je’eban ti’al tuláakal máako’; jump’éel ti’ le je’elo’obo’ leti’e’ k’ajóolta’an beey “Chichén Viejo”.
Kaaje’ ti’ yaan kex 600 metros náachil ti’ u k’íiwikil le jach k’ajóolta’ano’, tu baantail le noojolo’, tu’ux yaan úuchben páalasio’obi’, u nojoch kootil jets’ik tu’ux yaan u xuulilo’obi’, tu’ux kaxta’an xan meyajo’ob beeta’ab tumen wa máax ichil baatsilo’ob yanchaj te’elo’.
Yaan ba’ax e’esike’, ichil u ja’abil 650 tak 700 después de Cristo (d.C.), káaj u xuultal le kaajo’, yéetel jach mu’uk’anchaj ichil 900 tak 1,200 D.C.
Ts’o’ok u máan ya’abach ja’ab káajak u beeta’al meyajo’ob ti’al u yutskíinsa’al kaaj, u ya’abile’ beeta’an tu’ux yaan Juego de Pelota, El Castillo, yéetel u chúumukil le kúuchilo’, tu’ux ku beeta’al kili’ich ba’alob yóok’lal ba’ax ku yoksaj óolta’al tumen kaaj, ba’ale’ José Francisco Osorio León, u jxak’al xookil Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH), tu ya’alaje’ ma’ ya’ab ba’al ojéelta’an ti’ u baantail tu’ux kaja’an u máakilo’obi’.
También te puede interesar: 'Chichén Viejo' todavía mantiene sus secretos lejos de la mirada visitante
Le beetike’, ti’al u ts’o’okbal u ja’abilo’ob 90e’, tukulta’ab u beeta’al jump’éel xaak’alil yóok’ol Grupo de la Serie Inicia, tu baantail tu’ux yaan ka’ach máaxo’ob kaja’anobi’, yéetel chéen jan jaats máako’ob yanchajo’obi’, máaxo’ob yanchaj u yil yéetel u jala’achil le kaajo’; leti’ u baantail le noojolo’, k’ajóolta’an beey “Chichén Viejo”.
Yaan kex ka’ap’éel u eektareasil k’áax le jaats kaaja’, tu’ux kaja’an ka’ach u ayik’al máakilo’ob Chichén Itzá. Ti’ ku chíikpajal Templo de los Falos, Templo de los Caracoles, Templo de los Monos yéetel Templo de la Serie Inicial.
Francisco Pérez Ruiz, uláak’ juntúul u jxak’al xookil Institutoe’, tu ya’alaj míin tu bak’pachil kaaje’ yaan u jeel máako’ob kajlajo’obi’ ba’ale’ ma’ ayik’alo’obi’.
Walkila’ láayli’ yaan xaak’al ku beeta’al ti’al u k’ajóolta’al uláak’ ba’alob yóok’lal bix kaja’an le úucheben maayaobo’.
“Le je’elo’, u ye’esajil yaan ba’alob ma’ xak’alta’aki’, yéetel yaan ba’al ta’akan tu puksi’ik’al le k’áaxo’”, tu tsikbaltaj Francisco Osorio.
También te puede interesar:
Chichén Itzá, mucho más que una maravilla del mundo moderno
El Tren Maya ''democratizará'' la llegada de visitantes a Chichén Itzá: arqueólogos
Más de 70 por ciento de los visitantes de 'Chichén' provienen de QRoo: AMAV
Corredor artesanal de Tulum, paso obligado de los visitantes a Chichén Itzá
Un recorrido fotográfico por Chichén Itzá en el pasado
Chichén Itzá contra el cambio climático: el reto de la conservación
'Chichén Viejo' todavía mantiene sus secretos lejos de la mirada visitante
Hemos vivido engañados: El equinoccio no era relevante para los mayas
¿Cuánto cuesta la entrada a Chichén Itzá?
Ma’ chéen ki’ichkelem kúuchili’, Chichén Itzáe’ u ba’alumbáaj kaaj
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan