Kex tumen tu lu’umil Yucatán yéetel ti’ u noj kaajil Jo’ ya’abach meyajil its’at ku beeta’ale’, le bix yanik máaxo’ob beetike’ ma’ jach táaj ma’alo’obi’, mix xan ti’al máaxo’ob meyajtik balts’am: jach óoli’ mixba’al jeets’el u ti’alo’obi’, ma’ táan u yutsil bo’otalo’ob mix mantats’i’, u ya’abil máaxo’ob beetike’ mina’an ti’ob u páajtalil u ts’aatáanta’alo’ob tumen ts’akyaj wa uláak’ páajtalilo’ob ti’al u yantal utsil kuxtal. Ts’o’okole’ ku ya’aliko’ob: le bix yanik balts’am tu lu’umil Yucatáne’ je’el u páajtal u ya’alale’ ta’aytak u lúubul ich óotsilil.
Jaytúul ajbeet balts’amo’obe’ yanchaj u káajsiko’ob meyaj yaanal tu’ux wa u beetiko’ob ba’al mixba’al yaan u yil yéetel balts’am ti’al u páajtal u yantal u chan náajalo’ob; u pak’be’en k’oja’anil Covid-19 tu beetaj u asab talamchaj bix yanik ba’al ka’achij, ba’ale’, ikil u kaxta’al u xu’ulsa’al u tuukulil “u beeta’al ba’al tumen yaabilta’an its’ate’”, ti’ máaxo’ob meyajtike’, je’el bix u yúuchul ti’ uláak’ meyajo’obe’, unaj u yutsil bo’otalo’ob yéetel u yantal utsil kuxtal xan.
“U jaajile’, tu lu’umli Yucatáne’, mina’an no’ojan ba’al ti’al u yutsil meyaj máaxo’ob yaabiltik balts’am; ba’ale’ ka jach béeyak u meyajta’al je’ex unaje’, ma’ chéen xmaman beetbil. Kexi’ ka yanak ba’ax no’ojan ti’al u beeta’al meyaj tumen máaxo’ob yéeymajil le its’atila’”, beey úuchik u ya’alik Luis Alejandro Yamá Calvillo, jbeet yéetel u j-jo’olbesajil balts’am.
Ajbeet balts’amo’obe’ ku ya’aliko’ob ti’ La Jornada Mayae’, ya’abach juntéenake’ ku yantal u kuxtalo’ob chéen yéetel áantajo’ob yéetel nu’ukbesajo’ob ku beeta’al tumen jala’acho’ob, ba’ale’ yáax táanile’ k’a’abéet u ketikubáajo’ob yéetel ya’abach uláak’ máako’ob, ts’o’okole’ mola’ayob yane’ ma’ xan táan u bo’otiko’ob u yantal máaxo’ob ts’akik wa áantajil.
Saire Simón Pacheco, máax tu ts’o’oksaj u xookil Licenciatura en Teatro ti’ u najil xook Escuela Superior de Artes de Yucatán (ESAY), tu ya’alaje’, tu noj kaajil Jo’e’, mina’an mola’ayo’ob táakmuk’tik meyaj ku beeta’al tumen aj-its’at, mix xan tu’ux ka utsik bo’ota’ak y meyajo’obi’.
Ka tu ts’o’oksaj u xooke’, kex tumen u ch’a’amaj u ju’unile’, jach táaj “talamchajij” tumen mina’an meyaj, ku ya’alik; ts’o’okole’ yóok’lal ba’ax úuch tumen pak’be’en k’oja’ane’, asab talamchaji, tumen k’a’al u kúuchilo’ob balts’am, ba’ale’ kex tumen beey úuchiko’, múuch’ilo’obe’ tu k’a’abéetkusajo’ob Internet ti’al ma’ u yantal u p’atiko’ob meyaj ku beetiko’ob.
Aj-its’ato’obe’ ku páajtal u táakpajalo’ob ti’ múuch’ilo’ob ti’al u beeta’al balts’amo’ob, ba’ale’ ti’ leti’ob ku jóok’ol u taak’inil; u táakpajalo’ob ti’ jump’éel mola’ay jeets’el u bo’ol ts’o’okole’ ma’alo’obe’, ma’ xan táan u jets’ik wa je’el u ts’a’abal seguróo ti’obi’.
Uláak’ ba’al je’el u béeytal u beetchajale’, leti’ u yoksa’al meyajo’ob ti’ páayt’aano’ob ti’al u ts’a’abal taak’in wa áantaj, ba’ale’ ya’abach máak ku táakpajal ti’ le beyo’, le beetike’ talam. U jeel ba’ale’, tumen u jala’achil le noj lu’uma’, mantats’ u p’íitkunsik t’aak’in jets’a’an ti’al u yúuchul meyaj beya’. Cha’ano’ob ku beeta’al tumen jala’acho’obe’, ma’alob u bo’otal, ba’ale’ taak’ine’ ku ts’a’abal tu jo’oloj jayp’éel winalo’ob beeta’ak le balts’amo’.
“Yucatán, jo’olpóopo’obe’ u k’áato’ob ka k’uchuk ya’abach máak xíinximbal te’e lu’uma’, ba’ale’ chéen ti’ ba’ax u k’áato’ob, ti’ ba’ax ku koonol wa ti’ ba’ax ku kóolik máak, chéen ba’axe’ le ba’ax kbeetik to’one’, mix táan u paktiko’obi’”, tu ya’alaj Simón Pacheco.
“Tuusil yéetel u yáanta’al chéen jaytúulo’obi’”
Yamá Calvillo ku yilik ba’ax ku yúuchule’ óoli’ yaj óol u lúubul, ba’ale’ jaaj: Sáansamale’ tu lu’umil Yucatán, ku yantal uláak’ táankelemo’ob yéeyik balts’am ti’al u ka’anal xooko’ob. Ya’abach ti’ u xoknáalilo’ob balts’ame’ ku ts’o’oksiko’ob u xook ti’al u yilko’ob u talamil yaan ti’al u kaxta’al balts’am meyaj, tumen jach u k’aasil ba’ax ku yúuchule’, leti’ u náakal u yóolo’ob tak le kéen u p’áato’ob ti’al u beetiko’ob uláak’ ba’al. Ichil ba’ax a’alab tumen Layc (El Joven) je’el bix k’ajóolta’an ti’ meyaj ku beetike’, balts’am, máaxo’ob beetik, máaxo’ob jo’olbesik cha’ano’ob, máaxo’ob meyajtik ba’al tu paach ba’ax ku cha’anta’al, yéetel u jejeláasil máaxo’ob ku táakpajalo’ob ti’al u béeytal u yúuchul meyaje’, unaj u yantal ti’ob k’a’anan yéetel no’oja’an meyajo’ob ti’al u páajtal u beetiko’ob its’at, chéen ba’axe’ ku p’áatalo’ob tséelil tumen “chéen tuusil meyaj yaan yéetel ku yáanta’al chéen wa jaytúulo’obi’”.
Unaj u múuchul máak ti’al meyaj
Beeyxan máax jo’olbesik xan u mola’ayil El Cuarto Rojo Teatro, tu ya’alaje’ leti’e aj-beet balts’am máaxo’ob unaj u jach ts’aatáantiko’ob bix yanik ba’al yéetel le je’ela’, tumen ichilo’obe’ ku ketikubáajo’ob, ku paklan a’aliko’ob ba’al ichilo’ob, yéetel ku nup’ikubáajo’ob chéen ichil jaytúulo’ob.
“Ma’ múul yanik máaxo’ob beetik balts’am wey Yucatáne’. Ma’ in k’áat in tukult wa its’at tu’ux ku k’a’abéetchajal u múul yantal máak, u kóojsikubáaj máak, u paklan biinsikubáaj máake’, ma’ táan u páajtal u kaxtik bej ti’al u múul xíimbal máaxo’ob beetik yéetel máaxo’ob kuxtatik”, tu ya’alaj.
Beey túuno’, Ana Barahona Ceballos, máax táantik u ts’o’oksik u xookil balts’ame’, tu ya’alaj xan óoli’ beey u tukultik ba’alo’, tumen yóok’lal pak’be’en k’oja’an yanchaje’, ma’ béeychaj u beeta’al jayp’éel meyajo’ob tukulta’an ka’achi’, tu’ux yaan u náajali’, le beetike’ tu kaxtaj ba’al u beetej. Leti’e tu ya’alaje’ ti’al uchan tojkíinsa’al óotsil bej yaan beorae’, unaj u tukulta’al u ka’ansa’al yéetel u péektsilta’al miatsil ich paalalo’ob, ti’al u taaktal u bino’ob cha’an balts’am kéen nuukak máak, ti’al xan u kanik u bo’otik u cha’ano’ob.
Pie: Ajbeet balts’amo’obe’, ma’ táan u náajalo’ob je’el bix unaje’, mix xan táan u yantal seguróo ti’obi’, ts’o’okole’ ba’ax úuch yéetel pak’be’en k’oja’ane’ tu beetaj u asab talamchajal ba’al. Leti’obe’ ku tukultiko’obe’ yaan ba’al je’el u yutstal u beeta’al ti’al u ma’alobkúunsa’al bix yaniko’ob ti’ meyaj ku beetiko’obi’.
Te invitamos a leer nuestro especial sobre el Día Mundial del Teatro:
-'Dar la vida por el teatro' ¿A cambio de qué?
-Óotsilkunsa’an meyaj ku beeta’al tumen ajbeet balts’amo’ob tu lu’umil Yucatán
-Comunidad teatral yucateca, en la precariedad
-Kenia Erosa, una vida llena de amor por las artes escénicas
-Telón del Teatro de Cancún volverá a alzarse en junio: Paloma Herrero
-Al teatro regional yucateco le ha tocado reinventarse: 'Cuxum'
-Con sus claroscuros, la artista Itzhel Razo pone en alto a Yucatán
-Carmelitas enfrentan a la pandemia con puestas en escena virtuales
-'Ramona', proyecto de teatro, feminismo e infancias
-Actores añoran regreso a escena, aunque sea en 'streaming'
-Día Mundial del Teatro: Así evitan el Covid-19 en Japón
-Pandemia evidenció problemáticas en las artes escénicas de Yucatán: Sedeculta
