de

del

Hip hop, u chíikulal láayli’ ts’aka’an kuxtal lu’umil Yucatán

Hip hop, una forma de resistencia viva en Yucatán
Foto:

Hip hope’ u chíikul kuxtal ts’aka’an tu puksi’ik’al its’at. U kamp’éelil ba’ax chúukbesike’, mu’uk’a’an yanik le beetik jats’uts u yu’ubal tumen yaba’ach máak, yéetel ta’aytak u chukik 50 ja’abo’ob káajak u yantal. Ma’ jumpáay yanik u petenil Yucatán ti’ le je’ela’, tumen yaan máaxo’ob ts’áak u yóol te’e lu’uma’.

“Tene’ jaajen”, noj t’aan mantats’ u yu’uba’al óoli’ je’el tu’uxak ti’ le yóok’ol kaaba’.  Chéen máaxo’ob kaxtik u yóolo’ob ti’ hip hop yéetel máaxo’ob kaxtik táan óolale’ u yojelo’ob beyka’aj u muuk’il le t’aano’obo’. Ya’abach ti’ leti’obe’, ku ya’aliko’ob, púut síijo’ob yóok’lal hip hop. 

Ts’o’ok 48 ja’abo’ob úuchik yila’al u síijil le noj péektsila’, tu múuch’ kajtalil Bronx, tu noj kaajil Nueva York. U nooyile’ jóok’ ti’ jejeláas péech’óolal ku beeta’al ka’ach ti’ jayp’éel u mejen múuch’ilo’ob kaaj yaan “tu noj kaajil yóok’ol kaab”. Tu jo’oloj le beyka’aj ja’abo’obo’, rap, break dance, djing yéetel grafiti láayli’ jach táaj kuxa’antako’ob ti’al u k’a’ajsiko’ob to’one’ yaan uláak’ máako’ob ti’ k táan.

Beey túuno’, káaj u k’a’abéetkunsa’al óok’ot, ik’il t’aan, paax yéetel its’at; táankelemo’obe’ -yéetel tak le ma’ jacho’obe’- tu kaxtajo’ob u yóolo’ob; jump’éel bix u chíikbesikubáajo’ob yéetel bix u takpoltiko’ob x ma’ keetil kuxtal ku máansiko’ob.  

Ka’aj síij noj péeksile’, káaj u chíikbesikubáaj tumen ich loobilaje’ tu p’uchajubáaj Costa Este yéetel Costa Oeste, ba’ale’ tu jo’oloj jayp’éel k’iino’obe’, máan táanik rap ku beeta’al te’e noojolo’, le beetik leti’e’ asab chika’an ti’ yóok’ol kaabi’.

Hip hope’ ba’ax u k’áat ti’ máakalmáak u ch’i’ibal máaki’, mix beyka’aj u ja’abil wa bix kuxa’anili’. Ma’ xan k’a’abéet ko’okoj nook’ ti’al u beeta’ali’; chéen u yantal u yóol máak ti’al u chíimpoltik ba’ax “u jaajil” ba’al, leti’e’ ba’ax ku méek’ik le noj péektsila’, ts’o’okole’ ti’ yaan u jela’anil yéetel uláak’ péektsilo’ob ku beeta’al tumen uláak’ táankelemo’obi’.  

U petenil Yucatáne’ jump’éel u k’u’ tu’ux siijil ya’abach máaxo’ob meyajtik hip hop. K’íiwiko’ob, najilo’ob xook, múuch’ kajtalilo’ob, te’e xamano’, te’e noojolo’, tak tu kúuchul k’alabile’, ku tóop’ol t’aano’ob ku máan u kaxto’ob u beel ti’al u yu’ubalo’ob kéen su’utuko’ob breaks, beats wa boonilo’ob.

 

Sigue leyendo:

-Hip hop, una forma de resistencia viva en Yucatán

-El hip hop desde su cuna, en el Bronx

-No hay nada que el hip hop no pueda expresar: 'Padre Anderson'

-Rap en maya, una forma de resistencia de la lengua

-Flow desde el Cereso: Nano 'El Cenzontle' relata cómo logró escribir tras las rejas

-El rap es el vehículo más potente que hay para proyectar sin estar pegando en la radio: 'Pat Boy'

-La Hijas del Rap: hacer crítica social desde la fiesta y el goce

-Las raperas hemos tenido que crear nuestros propios espacios: Audry Funk

-La escena lírica está estallando: Vere Kill Beat

-Tornamesistas del Mayab, más de una década ''poniendo el beat'' en las fiestas

Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan