Óol jela’an u tukultpajal bix u taamtal tuukulo’ob yóok’ol k’iino’ob jets’a’an k’a’anan ti’al u k’iimbesa’al jump’éelili’ ba’ale’, ku lúubul, ya’abach juntéenake’, chéen ti’ nojoch tuukulo’ob beetik u noj ba’alkúunsa’al wa ba’ax kex ma’ jach no’ojani’.
Ma’ kunel u jach núupul U K’iinil Yáax T’aano’ob yéetel le jejeláas máasewal t’aano’ob ku yu’ubal ichil tuláakal u noj lu’umil Méxicoi’, óoli’ beey chéen jump’éelili’ ba’ale’, kex tumen ma’ beey u na’atal tumen tuláakal máaki’. Unaj k-tukultike’, le k’aaba’inta’an beey lengua materna, leti’e’ yáax t’aan ku kanik wíinik tu kuxtal, le beetik ma’ juntakáalili’ ti’al máaki’.
Wa ktukultik túun ba’ax ku taal tu paach le je’ela’, tu lu’umil Méxicoe’, máax t’anik jump’éel mu’uk’a’an t’aan keetel yéetel uláak’ jump’éel ma’i’, míin je’el u béeytal k-k’as na’atik wa k-tukultik bix yanik jump’éel t’aan, ba’ale’ ma’ chéen lelo’, tumen míin je’el u béeytal tak ktukultik bix u máakilo’ob t’anik; kex tumen tu beel, wa ma’, u nupa’al u t’aanil yéetel máaxo’ob t’aniki’. Ma’ kunen xan u yila’al jeets’el u kuuch t’aano’ob ma’ mu’uk’antako’obi’, ts’o’oke’ lelo’ jump’éel ba’al úuch káajal u yila’al yéetel u yu’uba’al u kuuch tu jo’oloj k’uchuk sak wíinik.
Beey túuno’, yéetel u tuukulil t’aan jets’ik bix u máakil t’anike’, jujump’íit u ch’a’amaj u muuk’ ba’ax péech’óoltik t’aano’ob ichil u kuxtal wíinik sáansamal; óoli’ beey jump’éel ba’al beey úuchik u yantalo’, ts’o’ok u suuktal, yéetel je’el tu’uxak ka máanak wíinike’, beyo’. Ma’ xan táan u tsikbalta’al ba’ax ku náak’al tu puksi’ik’al máaxo’ob u’uyik u jela’anil ba’al yóok’lal t’aan ku t’aniko’ob.
Ts’o’ok u jach máan k’iine’, máaxo’ob t’anik t’aan mina’an u muuk’o’obe’, le “ma’ óofisyaalo’obo’” -kex tumen tu lu’umil Méxicoe’ mina’an mix jump’éel t’aan chíimpolta’an yéetel le k’aaba’o’- jp’áat ma’atech u cha’abal u t’a’anal t’aano’ob mina’an u muuk’ bino’, ts’o’oke’ ku ja’ats’al máaxo’ob t’anik t’aan ti’ kúuchilo’ob je’el bix najil xook wa najil ts’akyaj; ts’o’oke’ ka’ache’, beyxan bejla’e’, ku p’a’astal wíinik kéen jóok’ok tu chi’ juumo’ob ma’ táan u yu’uba’al je’el bix káastelan t’aano’obi’.
Bix je’el u líik’sa’al u yóol puksi’ik’al ku yaj óolal yéetel ku sublaktal u t’anik u yáax t’aanil, ikil u p’a’astal tumen mina’an u muuk’ili’; bix u je’el u ki’imaktal u yóol wíinik tumen mola’ayo’obe’ ku k’iimbesik t’aano’ob úuch káajak u péech’óolta’al; bix je’el u k’iimbesa’al máasewal t’aano’ob tu’ux mina’an sublakil mix k’uux óolal; bix je’el u yutstal kna’atik kt’anik kt’aano’obe’ ma’ ti’al kp’a’astali’, mix ti’al xan kpéech’óolta’ali’.
Míin u núuktajile’, ku píitmáansik jump’éel k’iin jets’a’an ti’al u k’a’ajsa’al le t’aano’oba’; tumen ma’ chéen junsúutuk k-u’uyik “u ki’imak óolalil” kt’anik kt’aanili’, tumen ti’al ya’abach máake’ le je’elo’ tu beetaj u ts’a’abal k’aak’as kuuch yóok’ol.
Kin náaytike’, kex tak wa ma’ tu bin jaajtale’, ka béeyak in nupik in yáax t’aan -kex mina’an u muuk’e’- yéetel u k’iimbesajil ka xáanchajak bul ja’ab, tu’ux ka béeyak u taal xan tuláakal wíinik kuxa’an ti’ jump’éelili’ lu’ume’, ba’ale’ ka béeyak ktséentikbáaj yéetel u jejeláasil t’aano’ob xma’ kuuchilo’obi’; tu’ux xan ka béeyak u t’o’oxol junxéet’ ki’ waaj beeta’an yéetel utsil óol ti’al u k’a’amal je’el ba’axak t’aanil ku beeta’al ti’al u na’ata’al bix u jejeláasil u pakta’al yóok’ol kaab tumen wíinik; yéetel tu ts’ooke’, je’ex u beeta’al ti’ je’el ba’axak k’iimbesaje’, ka béeyak u múul yantal máak ki’iki’ óotik u jejeláasil juumo’ob yaan ti’al u t’a’anal yóok’ol kaab.
Kin páayt’antike’ex túun, ti’al ka yanak k’iimbesaj mina’an u xuul, ti’al kmúul kaxtik ka béeyak u yantal wíinik ich ki’iki’ óol tumen ku t’anik u yáax t’aanil.
En la conmemoración del Día Internacional de la Lengua Materna, La Jornada Maya ofrece a sus lectores el especial Semilla Perpetua, léelo a continuación:
-Lenguas indígenas, ¿con futuro?
-U náayil t’aan: una fiesta diferente
-Todos los días deberían ser 21 de febrero
-Pandemia detuvo enseñanza de lengua maya, pero ya va en recuperación: Indemaya
-La península de Yucatán está arriba de la media nacional en lengua indígena
-Mantener viva la lengua es conservar la humanidad: Hilario Chi Canul
-Educación multilingüe, vía para mantener el habla de las lenguas: Faviola Canché Ay
-Certifican en lengua maya a servidores públicos de Quintana Roo
-Insuficiente la labor de rescate de lengua materna en Campeche: antropólogo
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
